تشبیه حیات برزخى

مطالبى که در این سطور - از زبان اولیاى دین- مى‏نگاریم، بیانگر شمه‏اى از حقایق شگفت انگیز جهان برزخى است.
در آغاز این گفتار، توجه شما خوانندگان عزیز را به تشبیه برزخ با دنیا جلب مى‏کنیم؛ تا بتوانیم ترسیمگر چهره‏اى - هر چند ناقص - از حیات برزخى باشیم.
عالم و دانشمند ربانى، مرحوم « فیض کاشانى » (متوفى‏????ه. ق) در کتاب نفیس و ارزشمند « الْمُحجَّهُ الْبَیْضاء فی تَهْذیبِ الْإحیاء » در این باره چنین مى‏نویسد:
«دنیا، همچون زندان تاریکى است که انسان در آن حبس باشد و برزخ همانند بستان وسیع و گسترده‏اى است که انواع درختان سر به فلک‏کشیده، گلهاى زیباى عطرآگین، پرندگان خوش الحان و... در آن باشند». (?)
پیامبر گرامى(صلّی الله علیه و آله و سلّم) با تعبیرى بسیار زیبا و دقیق -به مضمون زیر- دنیا و برزخ را چنین تشبیه نموده است:
«مِثال مؤمن در دنیا، مثل جنین است در شکم مادر (چنان به آن خوگرفته است که گویى عالمى برتر و با صفاتر از آن نیست).از این رو پس از پایان عمر آن جهان، با اکراه و سختى، همراه با ترس و گریه ، دل از آن مکان مى‏کند.
پس از اندکى که با این جهان انس گرفت، دیگر میل بازگشت به وطن نُه ماهه خویش را ندارد.
مؤمن نیز چنان به دنیا خوگرفته است که دل کندن از آن، برایش سخت و مرگ بر او ناپسند است؛ اما پس از مرگ، وقتى چشمش به جمال نعمتهاى فرحبخش و دل انگیز برزخى روشن شد، به هیچ وجه حاضر نیست به وطن چند ده ساله خویش بازگردد». (?)
ثواب و عذاب «عالم برزخ» را نیز مى‏توان به پاداش و کیفر «عالم رؤیا» تشبیه کرد. انسان ، در خواب، امورى از قبیل: خوردن، آشامیدن، اندیشیدن و... را انجام مى‏دهد و این کارها به وسیله قالبى غیر از قالب مادى صورت مى‏پذیرد؛ زیرا در هنگام خواب دیدن، بدن و قالب مادى در بستر خفته است. (?)
در حدیث آمده است:
«هنگام خواب ، قالب مادى باقى مى‏ماند و آنچه از انسان خارج مى‏شود ، قالب برزخى اوست». (?)
طبق نظر فلاسفه الهى (از جمله ملاصدرا) انسان، داراى دو قالب و کالبد است:
? - قالب مادى (چهره ظاهرى و بیرونى).
? - قالب مثالى (چهره باطنى و درونى).

« پرسش قبر » از مهم‏ترین موضوعات این مبحث است که در بسیارى از روایات این باب، از آن سخن رفته است و در اهمیت این موضوع همین نکته بس که انکار کننده آن، شیعه اهل بیت (علیهم السّلام) نیست.
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: «هر که سه چیز را انکار کند، شیعه ما نیست:
? – معراج ، ? - پرسش قبر ، ? – شفاعت ». (?)
از روایات استفاده مى‏شود که پرسشهاى قبر را دو فرشته به نامهاى نکیر و منکر انجام مى‏دهند:
پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «خداوند تعالى، دو فرشته به نامهاى نکیر و منکر، جهت پرسش به قبر مى‏فرستد». (?)
از پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) پرسیدند: سیماى فرشتگان بازرس قبر چگونه است؟
رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «بسیار تندخو و زشتند؛ صدایشان همچو رعد غرّان و چشمانشان چون برق تابان است.
موهایشان (به گونه‏اى بلند است که از پشتشان آویزان و) به روى زمین کشیده مى‏شود؛ دندانهایشان (به گونه‏اى تیز است که وقتى آنها) را در زمین فرو کنند، گودالى پدیدار شود». (?)
امام کاظم(علیه السّلام) فرمود: «هنگام ورود مؤمن به قبر، بازرسان قبر(با احترام) او را نشانند و سؤالاتشان را پرسند (و چون پاسخ به نیکى شنوند) قبرش را تا چشم کار مى‏کند، بگشایند و از طعامهاى بهشتى برایش (ارمغان) آورند». (?)
حال این سؤال به ذهن مى‏رسد که آیا سیماى فرشتگان بازرس قبر، نسبت به نیکان و بدان یکسان است یا تفاوت دارد؟
براى پاسخ به این سؤال، به نکاتى چند اشاره مى‏شود:
الف - بازرسان قبر با این سیماى وحشتناک و هراسنده، فقط به سراغ بدکاران مى‏آیند و این دیدار نامیمون سزاى کمى از گناهان بزرگ آنهاست.
ب - سیماى بازرسان قبر نسبت به نیکوکاران بسیار زیبا و برخورد آنها همراه با مهربانى و محبت است.
ج - در برخى اخبار و ادعیه نیز بین بازرسان قبر، تفاوت گذاشته شده است؛ نسبت به بدکاران «نکیر و منکر» و نسبت به نیکوکاران «بشیر و مبشر» نامیده شده‏اند. (?)
«نکیر و منکر» را بدین سبب نام نهاده‏اند که از منکران خدا، پیامبر، امام و... همچنین از انجام دهندگان منکرات و زشتى‏ها سؤال مى‏کنند.
«بشیر و مبشر» را از این رو که بشارت دهنده و مژده آور براى اهل ایمان و نیکوکاران هستند، بدین اسم نام نهاده‏اند.
شایان ذکر است که گاهى از فرشتگان بشارت نیز، تعبیر به «نکیر و منکر» مى‏شود.

بسیارى از علماى اخلاق در آغاز بحثهاى اخلاقى سخن از «نیت‏» و «اخلاص‏نیت‏» به میان آورده‏اند و این دوا را از یکدیگر جدا ساخته‏اند; نیت را چیزى و اخلاص‏نیت را چیزى دیگر شمرده‏اند; ولى هنگام بحث از این دو، تفاوت روشنى بیان نکرده‏اند و مباحث‏خلوص نیت را در بحث نیت آورده‏اند، به گونه‏اى که تمیز میان مفهوم این دو مشکل است.

براى تفکیک این دو، مى‏توان چنین گفت: منظور از «نیت‏» همان عزم راسخ و اراده محکم‏براى انجام‏کار است، قطع‏نظر ازاین که‏انگیزه الهى درآن باشد یاانگیزه‏هاى مادى.

بدیهى است کار هنگامى به ثمر مى‏رسد که انسان با اراده قوى و خلل ناپذیر و عزمى راسخ وارد آن شود; تحصیل دانش، تجارت، زراعت، کارهاى تولیدى، کارهاى اجتماعى و سیاسى و خلاصه هر عمل مثبتى هنگامى به نتیجه مى‏رسد که با تردید و دو دلى آغاز نشود; و این در صورتى ممکن است که انسان قبلا روى برنامه‏اى که مى‏خواهد انجام دهد مطالعه کافى داشته باشد; از منافع کار و نتائج و شرایط و موانع احتمالى آن کاملا مطلع باشد، و با اراده قوى وارد عمل شود،و با گامهاى استوار و محکم به سوى مقصد حرکت کند.

در طریق تهذیب اخلاق و سیر سلوک الى الله نیز اراده و نیت قاطع لازم است. افراد سست اراده هرگز به جایى نمى‏رسند، و با برخورد به اندک مانعى از راه مى‏مانند; اصولا اراده ضعیف نیروى انسان را نیز تضعیف مى‏کند و بعکس اراده قوى تمام نیروها و استعدادهاى درون را بسیج مى‏نماید و انسان را به سوى مقصد به حرکت در مى‏آورد.

این همان چیزى است که در قرآن مجید از آن تعبیر به «عزم‏» شده است و پیامبران بزرگ الهى به خاطر اراده نیرومندشان «اولواالعزم‏» نامیده شده‏اند.

قرآن خطاب به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله مى‏گوید: «فاذا عزمت فتوکل على الله; (نخست‏با یارانت مشورت کن) و هنگامى که تصمیم گرفتى (محکم بایست و) توکل بر خدا کن!»

در مورد حضرت آدم علیه السلام مى‏فرماید: «و لقد عهدنا الى آدم من قبل فنسى ولم نجد له عزما; ما از آدم پیمان گرفته بودیم (که نزدیک درخت ممنوع نشود و فریب شیطان را نخورد) ولى او فراموش کرد،و عزم و اراده محکمى (براى وفاى به عهد) در او نیافتیم.»

در روایات اسلامى نیز اشارات قابل ملاحظه‏اى به این معنى شده است:

از جمله، در یکى از دعاهاى ماه رجب از امام کاظم علیه السلام مى‏خوانیم: «و قد علمت ان افضل زاد الراحل الیک عزم ارادة یختارک بها و قد ناجاک بعزم الارادة قلبى; من بخوبى مى‏دانم که برترین زاد و توشه رهروان راه تو، اراده محکمى است که تو را به وسیله آن برگزیند، و دل من با اراده محکم به مناجات تو پرداخته است.»

و در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: «انما قدر الله عون العباد على قدر نیاتهم فمن صحت نیته تم عون الله له، و من قصرت نیته قصر عنه العون بقدر الذى قصره; خداوند به قدر نیتهاى بندگان به آنها کمک مى‏کند، کسى که نیت صحیح و اراده محکمى داشته باشد، یارى خداوند براى او کامل خواهد بود، و کسى که نیتش ناقص باشد به همان اندازه یارى الهى در حق او کم خواهد شد.»

در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: «ما ضعف بدن عما قویت علیه النیة; هنگامى که نیت محکم و قوى باشد، بدن (از پذیرش کارهاى سخت و سنگین در راه وصول به مقصود) ضعیف و ناتوان نخواهد شد.»

این حدیث‏بخوبى نشان مى‏دهد که تصمیم و عزم راسخ در کارها چگونه قدرت و توان جسمى را بالا مى‏برد و به انسان نیرو و توان مى‏بخشد.

یکى از دیگر از معانى «نیت‏» تفاوت انگیزه‏ها در انجام اعمالى است که ظاهرا یکسان است; مثلا، انسانى که به جهاد مى‏رود، ممکن است انگیزه او کسب غنائم یا برترى جویى باشد، همان‏گونه که ممکن است نیت او یارى آئین حق و دفع ظلم ظالم و خاموش کردن آتش فتنه باشد.

در هر دو صورت در ظاهر حرکت واحدى انجام مى‏گیرد، حرکت‏به سوى میدان جنگ و نبرد با دشمن، ولى این دو نیت از زمین تا آسمان با یکدیگر فرق دارد.

روى همین جهت، دستور داده شده است که در ابتداى راه، انسان باید نیت‏خود را روشن سازد و اصلاح کند.

سالکان راه خدا نیز باید دقیقا به نیت‏خود توجه داشته باشند; آیا هدف اصلاح خویشتن و تکامل جنبه‏هاى اخلاق و رسیدن به مقام قرب الى الله است‏یا هدف رسیدن به کرامات و خارق عادات و برترى جویى بر مردم از این طریق مى‏باشد.

حدیث معروف انما الاعمال بالنیات اشاره به همین معنى است، چرا که دقت در ذیل حدیث، مفهوم و معنى آن را روشن مى‏سازد; در بحارالانوار از پیامبراکرم صلى الله علیه و آله چنین نقل شده است که فرمود: «انما الاعمال بالنیات و انما لکل امرء مانوى فمن کانت هجرته الى الله و رسوله فهجرته الى الله و رسوله و من کان هجرته الى دنیا یصیبها او امراة یتزوجها فهجرته الى ما هاجر الیه; ارزش اعمال بستگى به نیتها دارد و بهره هرکس از عملش مطابق نیت اوست، کسى که به خاطر خدا و پیامبر صلى الله علیه و آله هجرت کند، هجرت به سوى خدا و پیامبر صلى الله علیه و آله کرده است. و کسى که به خاطر رسید به مال دنیا یا به دست آوردن همسرى، هجرت کند بهره‏اش همان چیزى است که به سوى آن هجرت کرده است.»

حدیث‏«على قدر النیة تکون من‏الله عطیة; عطایاى الهى به اندازه نیت انسان است.»

که از على علیه السلام نقل شده مى‏توان اشاره‏اى به این معنى یا معنى سابق باشد.

از مجموع آنچه در این بحث آمد بخوبى مى‏توان نتیجه گرفت که براى پیروزى در هرکار و رسیدن به مقصود – مخصوصا در کارهاى مهم – تصمیم و عزم راسخ و استحکام نیت و قوت اراده لازم است، و تا این معنى حاصل نشود،سعى و تلاش انسان بى‏حاصل یا کم حاصل است.

آنها که‏مى‏خواهند در طریق‏اصلاح نفس‏وتهذیب اخلاق گام بردارند نیز از این قاعده مستثنا نیستند.باید با اراده‏آهنین کار را شروع‏کنند;و با توکل بر خداوند بزرگ پیش بروند.

در اینجا این سؤال پیش مى‏آید که قوت و قدرت اراده که در بالا به آن اشاره شد چگونه به دست مى‏آید؟

پاسخ این سؤال روشن است، راه اصلى آن اندیشه و تفکر در نتائج کار و عظمت هدف و بزرگى مقصد است; هرگاه انسان تحلیل روشنى در این زمینه داشته باشد و مقصود را بخوبى بشناسد و از اهمیت آن آگاه و با خبر باشد، با اراده‏اى قوى و عزمى استوار در این راه گام مى‏نهد.

هرگاه انسان درست فکر کند که ارزش وجود او جز به فضائل اخلاقى نیست و هدف آفرینش انسان چیزى جز تکامل اخلاق و قرب الى الله نمى‏باشد، و هر لحظه از این هدف مهم غافل شود، عقب گرد و سقوط او آغاز خواهد شد، هر اندازه این حقیقت را بهتر بشکافد و باور کند گامهاى او، در این راه استوارتر خواهد بود.

در یک جمله باید گفت: اراده‏هاى قوى، از معرفت کامل و توجه به اهمیت هدف سرچشمه مى‏گیرد.

اخلاص

منظور از «اخلاص‏» همان خلوص نیت است، و منظور از خلوص نیت این است که انگیزه تصمیم گیرى تنها خدا باشد و بس.

ممکن است کسانى داراى اراده‏هاى محکم براى انجام مقاصدى باشند، ولى انگیزه آنها رسیدن به اهداف مادى باشد; اما سالکان راه خدا کسانى هستند که اراده نیرومند آنان آمیخته با خلوص نیت، و برخاسته از انگیزه‏هاى الهى است.

در آیات قرآن مجید و روایات اسلامى، به کمتر چیزى به اندازه اخلاص‏نیت اهمیت داده شده است. در جاى جاى قرآن مجید و کلمات معصومین(ع) سخن از اخلاص‏نیت‏به میان آمده، و عامل اصلى پیروزى در دنیا و آخرت شمرده شده است; و اصولا از نظر اسلام هر عملى بدون اخلاص‏نیت‏بى‏ارزش است. این از یک سو.

از سوى دیگر، مساله اخلاص از مشکلترین کارها شمرده شده به گونه‏اى که تنها اولیاء الله و بندگان خاص خدا به اخلاص کامل مى‏رسند، هرچند اخلاص در هر مرحله‏اى محبوب و مطلوب است.

 بهتر است در اینجا نخست‏به سراغ قرآن مجید برویم و گوشه‏اى از آیات مربوط به اخلاص را که ویژگیهاى خاصى دارد از نظر بگذرانیم:

در آیات متعددى از قرآن، سخن از مخلصین (خالصان) یا مخلصین (خالص شدگان!) به میان آمده، و آنها را با تعبیرات گوناگون و پرمعنى توصیف و تمجید مى‏کند، از جمله:

1- در آیه‏5 سوره بینه مى‏خوانیم: «و ماامروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلوة و یؤتوا الزکوة و ذلک دین القیمة; به آنها دستورى داده نشده بود جز این که خدا را بپرستند در حالى که دین خود را خالص کنند و از شرک به توحید باز گردند نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند; و این است آیین مستقیم و پایدار!»

با توجه به این که دین مفهوم گسترده‏اى دارد که عقاید و اعمال و درون و برون را همگى شامل مى‏شود، و با توجه به این که ضمیر در «ما امروا» به همه پیروان مذاهب آسمانى برمى‏گردد، و با توجه به این که: اخلاص و نماز و زکات در آیه به عنوان تنها دستورهاى الهى به همه آنها است، اهمیت این موضوع کاملا روشن مى‏شود، این تعبیر نشان مى‏دهد که همه دستورهاى الهى از حقیقت توحید و اخلاص سرچشمه مى‏گیرد.

2- در جاى دیگر همه مسلمانها را مخاطب ساخته و مى‏فرماید: «فادعوا الله مخلصین له الدین و لو کره الکافرون; خداوند (یگانه) را بخوانید و دین خود را براى او خالص کنید، هرچند کافران ناخشنود باشند.»

3- در جاى دیگر، شخص پیامبراسلام صلى الله علیه و آله را مخاطب ساخته و بطور قاطع به او دستور مى‏دهد: «قل انى امرت ان اعبد الله مخلصا له الدین; بگو من مامورم خدا را پرستش کنم، در حالى که دینم را براى او خالص کرده باشم!» 

از این آیات و آیات متعدد دیگر که همین معنى را مى‏رساند بخوبى استفاده مى‏شود که اخلاص اساس دین و شالوده محکم و رکن رکین آن است.

درباره مخلصان (خالص شدگان) که تفاوت آن را مخلصین (خالصان) شرح خواهیم داد، تعبیراتى از این مهمتر دیده مى‏شود:

1- در آیه‏39 و 40 سوره حجر مى‏خوانیم که شیطان بعد از رانده شدن از درگاه خدا، از سر لجاجت و خیره سرى عرض مى‏کند: «و لاغوینهم اجمعین – الا عبادک منهم المخلصین; من همه آنها را گمراه خواهم ساخت مگر بندگان مخلصت را!»

این تعبیر نشان مى‏دهد که موقعیت‏بندگان مخلص آن چنان تثبیت‏شده است که حتى شیطان افسونگر و لجوج طمع خود را از آنها بریده است.

2- در آیه‏39 و40 سوره صافات، وعده پاداش فوق‏العاده‏اى که جز خدا از آن آگاه نیست‏به آنان داده شده، مى‏فرماید: «و ما تجزون الا ما کنتم تعملون – الا عباد الله المخلصین; شما جز به آنچه انجام مى‏دادید جزا داده نمى‏شوید، مگر بندگان مخلص خدا (که رابطه‏اى میان اعمال و جزاى آنها نیست، و بر سرخوان نعت‏الهى بى‏حساب پاداش‏مى‏گیرند.)»

3- در آیه‏127 و 128 همین سوره (صافات) مقام مخلصین را چنان والا شمرده که از حضور در دادگاه الهى در قیامت معافند (و یکسره به بهشت جاویدان پروردگار روانه مى‏شوند!)

4- در آیه‏159 و 160 همین سوره تنها بیان و توصیف مخلصین را شایسته ذات پروردگار شمرده است، که نشان عمق واقعى معرفت آنان است; مى‏فرماید: «سبحان الله عما یصفون – الا عباد الله المخلصین; منزه است‏خداوند از آنچه آنها توصیف مى‏کنند، مگر (توصیف) بندگان مخلص خدا!»

5- در آیه‏24 سوره یوسف، هنگامى که سخن از حمایت الهى در برابر وسوسه‏هاى خطرناک همسر عزیز مصر به میان مى‏آورد، مى‏فرماید: «کذلک لنصرف عنه السوء و الفحشاء انه من عبادنا المخلصین; اینچنین کردیم، تا بدى و زشتى را از او دور سازیم; چرا که او از بندگان مخلص ما بود.»

در این که میان «مخلص‏» و «مخلص‏» («خالصان‏» و «خالص شدگان‏») چه تفاوتى وجود دارد؟ سخنهایى گفته شده است; ولى شاید بهترین تفسیر در این زمینه این باشد که «مخلصان‏» کسانى هستند که خود در راه خالص سازى خویشتن از هرگونه آلودگى به شرک و انگیزه‏هاى غیر الهى، و رذائل اخلاقى گام مى‏نهند، و تا آنجا که در توان دارند پیش مى‏روند; اما «مخلصان‏» کسانى هستند که امدادهاى الهى و عنایات ربانى، آخرین ناخالصیهاى وجودشان از میان مى‏برد، و به لطف پروردگار از هر نظر خالص مى‏شوند.

توضیح این که: ناخالصیها در وجود انسان در واقع دو گونه است:

گونه‏اى از آن طورى است که انسان از آن آگاه مى‏شود، و توان بر طرف ساختن آن را دارد، ودر این‏راه مى‏کوشدوتلاش مى‏کند وموفق‏به اخلاص‏نیت وعقیده‏و عمل مى‏شود.

اما گونه‏اى دیگر از آن بقدرى مخفى و مرموز است که انسان توانایى بر تشخیص، و در صورت تشخیص، توانایى بر پاکسازى آن ندارد; همان‏گونه که در روایت معروف نبوى وارده شده: «ان الشرک اخفى من دبیب النمل على صفاة سوداء فى لیلة ظلماء; شرک (و نفوذ آن در اعمال) مخفى تر است از حرکت مورچه بر سنگ سیاه در شب تاریک!»

در این گونه موارد هرگاه لطف الهى شامل حال سالکان راه نشود، از این گذرگاه صعب‏العبور گذر نخواهند کرد، و در ناخالصیها مى‏مانند; اما گویى خداوند جایزه کسانى را که در اخلاص خویش تا آخرین مرحله توان و قدرت مى‏کوشند، این قرار داده که باقى مانده راه را تنها با عنایت او بپویند، و این مخلصان را مخلص کند.

هنگامى که انسان به این مرحله برسد دیگر در برابر وساوس شیاطین و هواى نفس بیمه خواهد شد، و طمع شیطان از او بریده مى‏شود، و شیطان در برابر این افراد رسما اظهار عجز مى‏کند.

اینجاست که از خوان نعمت الهى بى‏حساب بهره مى‏گیرند، و توصیف آنها درباره صفات جلال و جمال پروردگار، رنگ توحید خالص به خود مى‏گیرد، و طبیعى است که در قیامت نیز بدون حساب وارد بهشت مى‏شوند چرا که حساب خود را در این جهان صاف کرده‏اند.

این همان است که امیرمؤمنان على علیه السلام طبق بعضى از خطب نهج‏البلاغه بدان اشاره کرده، و در توصیف بندگان شایسته پروردگار مى‏فرماید: «قد اخلص لله فاستخلص; یکى از صفات برجسته آنان این است که خویش را براى خدا خالص کرده، و خداوند خلوص او را پذیرفته (و به مرحله نهایى رسانیده است). 

به همین دلیل درباره پیغمبراکرم صلى الله علیه و آله در حدیثى چنین آمده است: «فعند ذلک استخلص الله عزوجل لنبوته و رسالته من الشجرة المشرفة الطیبة … محمدا صلى الله علیه و آله اختصه للنبوة و اصطفاه بالرسالة; در این هنگام خداوند بزرگ محمد صلى الله علیه و آله را براى نبوت و رسالتش از شجره پر ارزش پاک برگزید و خالص گردانید.»

و در حدیث دیگرى که از بعضى معصومان: روایت‏شده مى‏خوانیم: «وجدت ابن آدم بین الله و بین الشیطان فان احبه الله تقدست اسمائه، خلصه و استخلصه و الا خلى بینه و بین عدوه; فرزندم آدم را در میان خدا و شیطان مى‏بینم، اگر خداوند متعال او را (به سبب تلاش و کوشش در راه اخلاص) دوست دارد، خالص و مخلصش مى‏سازد، وگرنه او را در برابر شیطان، رها مى‏سازد.»

کوتاه سخن این که: مساله خلوص و اخلاص در نیت و اعتقاد و اخلاق و عمل، از مهمترین گامها و اساسى‏ترین پایه‏هاى تهذیب نفس و سیر و سلوک الى الله است.